Levantamento e registro do comportamento socioambiental Terena por meio de marcadores espaço-temporais: aproximação aos conhecimentos dos troncos velhos

Abstract

Enepora ituketi hara koyuho, kixoku itukeovo enepora meun enepo essaíkovo kixoku itukeovo ya xoko Terêna. Motovâti vexea hunokoku vemeuxa, kixoaku vêxea kuanemaka vexokea xapakuke inamati xâne, motovati xunaiyea xoko emeuxa. Enepora exetinati hara koyuho exôneti ya emo’utike yoko kamone ûti iyonopatike ya kuatike kanauti vítukeovo, kuane kuati kixoku yonea, ivavakea enepo’oxo vexea apeinoviti ya xapakuke ho’í, kîxoku itukeovo Têrenoe. Enepora exôneti hiko hara omoto’uxo poí’hiko apeyati, motovâti akoyea aueke’e vexêa, yoko vivavakea vemeuxa, yoko vipuxovoku ûti Têrenoe. Enepo’oxo, exokovea kanauti exetina xanehiko, kuteati enepone inuxinuviti, xuve’einoviti yoko pîtivokona ûti, ya xoko vexeaku unatiyea óvea. Motovâti vexea kuati vekeku ra’a ituketi. Konoko veiyoponea kuxoti exoneti, kuanemaka inamati issoneuti, kuanehiko exôneti ya xoko kûxoti xâne pihotinehiko, exonetihiko, ya xoko kuxotihiko xâne, pohutineke ya koyuhó kuati, xapa viyêno, kuteati hâ’á-xe’exa, oxûti-amorití. Enepora issoneuti enomone yutoxeovo ra’a exoneti motovâti akoyea auke’é vo’oku ra’á essaikeovo kueku ra’a meun, kuanemaka epora kixoku itukeovo inamatihiko Têrenoe. Enomone, konokino yutoxeovo, vo’oku enepone Têrenoe ya koyuho kuetike unakea ne êxone. Veyopônokono exôneti ya koyuhopetike yoko ya xâne, ya koyuhó kuetike. Motovâti exeamaka enepone inamatihiko xâne. Eneponehiko kuati nokone vexeahiko ainovo motovâti vihikaxopeovó kueku Têrenoe pihotihiko kaxe. Kuteatihiko: a) ukeaku, ya kîxoku simea yara ipuxovoku ko’oyene; b) exoneti xoko kixoku itukeovo kaxe pihotihiko; c) Kixoku nikea yoko ukeaku nîka; d) kixoku yonea ya emeuxake; e)kixovoku itukeovo ya xapakuke ho’openohiko; f) Ko’inikoneya po’inuhiko xâne; g)Kixoku noemexea meun; h)Kixoku hoenaxea akotine vakueneye, yoko akoti kurikâ; i)Kixoku itoponea, koukoponea yoko essaikeovo exonetihiko xoko hunokoku vemeuxa. Enepora exoneti kuati nokoneti yutoxeovo yoko vivavakea kuane exoneti kîxoku vitukeovo ya xoko vovoku. Kuati nokone ûti Têrenoe motovâti vexea ra’a vapeiyea yara vitovokune, enepora exoneti ukeati ya xoko xuve’einoviti, vihau, xuveinoviti. N’za a ra’a itukovo kayumakinonoatí, ivokovone, enemone itukonovó exone po’í xâne, akotimeku itukâ seno, exôneti yara kuveu ihikauti. vêxea enepora kixokú vítukeovo yoko vapeyea yara meun.